Mechanizm ZIT – czyli wielka szansa na pokaźne Środki Europejskie dla Tarnowa

Czym jest ZIT i skąd się wziął

Aby zrozumieć czym jest mechanizm ZIT, jak działa, i po co został stworzony, musimy się cofnąć do roku 2013. Wtedy na szczeblu Unii Europejskiej trwała gorąca dyskusja na temat procesu  metropolizacji oraz szczególnej roli jaką w UE odgrywają zarówno ponad milionowe metropolie jak i mniejsze miasta pełniące rolę centrów regionalnych.


Politycy byli zgodni, że sukces naszego kontynentu, w dobie globalizacji i wzrastającego znaczenia metropolii, będzie zależał od wspierania rozwoju i sprawnego zarządzania w europejskich miastach. Eksperci zwracali uwagę, że w dużych  miastach często brakuje instrumentów pozwalających na sprawne zarządzanie całymi aglomeracjami. Zamiast tego możemy obserwować lokalne wojenki między samorządami miast i gmin na ich przedmieściach.


Na bazie tych dyskusji powstał zupełnie nowy instrument finansowy Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, który w Polsce otrzymał nazwę ZIT czyli „Zintegrowane Inwestycje Terytorialne”. Instrument ten działa w ten sposób, że aglomeracje miejskie chcące realizować duże projekty wykraczające poza granice administracyjne miasta mogą liczyć na bezpośrednie a więc pozakonkursowe wsparcie z Funduszy Europejskich. Ideą tego narzędzia jest zachęcanie dużych miast do podejmowania współpracy z otaczającymi gminami i inicjowanie zintegrowanej aglomeracyjnej polityki rozwoju.

ZIT w Polsce w latach 2014-2020

Wprowadzony w Polsce w roku 2014 mechanizm  ZIT został podzielony na dwie kategorie: ZIT ośrodków wojewódzkich, oraz ZIT ośrodków subregionalnych. W praktyce wyglądało to tak, że miasta wojewódzkie otrzymały gwarancję uczestnictwa w programie ZIT, a fundusze na ten cel pochodziły z puli krajowej środków europejskich.  W przypadku ośrodków subregionalnych, (czyli zasadniczo wszystkich pozostałych miast powyżej 50 tys. mieszkańców), decyzję o objęciu programem ZIT miały podejmować województwa, a fundusze na ten cel miały pochodzić z regionalnej puli środków europejskich. Finalnie programem ZIT oraz zostały objęte 23 aglomeracje, (aglomeracje wszystkich miast wojewódzkich oraz Rybnika, Bielska-Białej, Częstochowy, Kalisza, Wałbrzycha, Jeleniej Góry i Koszalina).

Największą aglomeracją pozbawioną tego instrumentu stała się więc aglomeracja Tarnowa i to pomimo starań władz naszego miasta o dołączenie do programu. (W tym miejscu trzeba zaznaczyć, że dokumentacja przygotowana przez Tarnów zawierała istotne braki formalne, jednak w większości województw władze regionu pomagały w przygotowaniach podczas gdy w Małopolsce od początku były na „nie”). Koronnym i jedynym argumentem, którego używał Urząd Marszałkowski by nie objąć naszej aglomeracji instrumentem ZIT był Subregionalny Program Rozwoju, który miał być „właściwszą odpowiedzią na potrzeby Tarnowa”.  

Jak działa ZIT w praktyce

Pierwszą i najważniejszą rzeczą, która musi być spełniona, aby w danej aglomeracji móc wdrożyć instrument ZIT jest… zgoda władz Województwa. W przypadku miast wojewódzkich jest ona obligatoryjna i narzucona ustawowo, w przypadku pozostałych miast powyżej 50 tys. mieszkańców władze regionów mają swobodę decyzji.

Drugim niezbędnym elementem jest określenie granic obszaru objętego programem. W roku 2012 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego przygotowało zestaw kryteriów, które gminy powinny spełniać, aby zaliczyć je do aglomeracji danego miasta. Niemniej w niektórych przypadkach władze lokalne w dość swobodny sposób definiowały granice obszaru. I tak w przypadku Krakowa spora część gmin aglomeracji znalazła się poza granicami obszaru objętego programem ZIT a w przypadku Jeleniej Góry  obszar objęty programem objął niemal połowę dawnego województwa jeleniogórskiego znacznie wykraczając poza granice rzeczywistej aglomeracji.

Trzecim, niezbędnym elementem jest zawarcie przez zainteresowane gminy formalnego porozumienia nadającego ramy prawne dla współpracy. Jedną z proponowanych form porozumienia jest zawiązanie stowarzyszenia, (np. stowarzyszenie „Metropolia Krakowska” w aglomeracji Krakowa), jednak prawo dopuszcza też „luźniejsze” związki.

Czwartym, niezbędnym elementem jest opracowanie wspólnej strategii ZIT dla aglomeracji. W dużym skrócie dokument ten powinien zawierać diagnozę problemów aglomeracji oraz listę konkretnych działań, które mają się przyczynić do ich rozwiązania. Co ważne, działania te powinny się wpisywać w ramy tematyczne funduszy dedykowanych dla programu ZIT oraz powinny wykraczać poza granice jednej gminy, (najlepiej, aby obejmowały wszystkie gminy aglomeracji).

Po spełnieniu tych warunków, przedstawiciele aglomeracji przedstawiają niezbędną dokumentację władzom województwa a te wydzielają w Regionalnym Programie Operacyjnym dedykowaną pulę środków europejskich na realizację projektów ujętych w strategii ZIT… i voila tak to działa.

Prace nad ZIT w Tarnowie

Po, zdaniem niektórych, niezbyt udanym eksperymencie jakim były Subregionalne Programy Rozwoju władze Małopolski zdecydowały się na rezygnację z tego instrumentu. Zaoszczędzone w ten sposób środki postanowiono przeznaczyć na programy ZIT dla aglomeracji Tarnowa i Nowego Sącza. W tym celu końcem lutego w Tarnowie i Nowym Sączu odbyły się spotkania władz województwa z zainteresowanymi gminami, na których przedstawiono zarysy koncepcji funkcjonowania programu ZIT w Małopolsce w latach 2021-2027. Podczas spotkania w Tarnowie samorządy zasugerowały, aby w dalszych rozmowach brali udział przedstawiciele wszystkich gmin wschodzących w skład porozumienia „Aglomeracja Tarnowska” oraz gminy Dębno i Dąbrowa Tarnowska.


Taki zasięg obszaru objętego programem ZIT, mniej więcej odpowiadałby rzeczywistym granicom aglomeracji Tarnowa wyznaczonym na podstawie kryteriów z ministerstwa. Po proteście ze strony wójta Rzepiennika Strzyżewskiego pojawiły się jednak także głosy, aby do prac zaprosić wszystkie gminy naszego powiatu. Jak będzie ostatecznie? Zobaczymy!  Swoistym novum względem lat 2014-2020 jest zapowiedź możliwości uczestnictwa w programie nie tylko gmin czy powiatów, ale także NGOs’ów, co pozwoli na jeszcze szersze podejście do rozwoju aglomeracji. 


Wstępnymi kierunkami działań, które zgłaszały podmioty zainteresowane uczestnictwem programie ZIT dla aglomeracji Tarnowa są:

• rozbudowa siatki linii podmiejskich tarnowskiej komunikacji miejskiej
• integracja taryfowa komunikacji miejskiej i kolei na obszarze aglomeracji

• rozbudowa sieci WOD-KAN

• wspólna polityka odpadowa (spalarnia, wysypiska śmieci, odbiór odpadów)

• strefy Aktywności Gospodarczej przy autostradzie

• dalszy rozwój PWSZ i starania o przekształcenie w Akademię Tarnowską

• tarnowska strefa zdrowia

Jakie perspektywy?

Przed nami miesiące negocjacji i ustaleń, jednak jeśli uda się zawrzeć porozumienie nasza aglomeracja może otrzymać dość konkretny zastrzyk finansowy, który może pomóc jej w pobudzeniu rozwoju. Oczywiście program ZIT nie zastąpi programu rozwoju Małopolski Wschodniej, czy innych propozycji bezskutecznie zgłaszanych przez samorządy z naszego subregionu do nowo powstającej strategii.  Może się on jednak stać tym jednym elementem, dzięki któremu najbliższe 6 lat może być dla Tarnowa, mimo wszystko dużo lepsze niż poprzednie.

Ryszard Nejman